منم آن شاعر ساحر كه به افسون سخن

دوم آن که:
زمان پرفتنه حافظ، از ظاهر معترض زبانی خاص طلب می کرد؛ زبانی که قابل تفسیر به مواضع مختلف باشد و شاعر با رویکردی که به ایهام و سمبول و طنز داشت، توانست چنین زبان شگفت انگیزی را ابداع کند؛ زبانی که هم قابلیت بیان ناگفته ها را داشت و هم سراینده اش را از فتنه های زمان در امان می داشت.

سوم آن که:
در سنن عرفانی آشکار کردن اسرار ناپسند شمرده می شود و شاعر و عارف متفکر، مجبور به آموختن زبان رمز است و راز آموزی عارفانه زبانی خاص دارد.
از آن جا که حافظ شاعری با تعلقات عمیق عرفانی است، بی ربط نیست که از ایهام به عالیترین شکلش بهره بگیرد:

دی می شد و گفتم صنما عهد به جای آر

                                                            گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست

ایهام در کلمه "عهد" به معنای "زمانه" و "پیمان"

دل دادمش به مژده و خجلت همی برم 

                                                            زبن نقد قلب خویش که کردم نثار دوست

ایهام در ترکیب "نقد قلب" به معنای "نقد دل" و "سکه قلابی"

 عمرتان باد و مراد ای ساقیان بزم جم

                                                   گر چه جام ما نشد پر می به دوران شما

ایهام در کلمه "دوران" به معنای "عهد و دوره" و "دورگردانی ساغر"

تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دار و در خروشی حماسی است.

شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است.

                                                         آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش
استحکام و شیوایی کلام :

اگر غزلی را ما یافتیم که علاوه بر لطف سخن و لطافت کلمات ، از یک استحکام و استواری هم برخوردار بود به طوری که نتوان جای کلمه ای از کلمات آن را عوض کرد یا چیزی بر آن افزود یا چیزی از آن کاست ، باید قبول کنیم که این غزل در حد اوج است و در دیوان حافظ ، از این قبیل اشعار بسیار است .

استحکام سخن در غزل حافظ ، نظرها را به خود جلب می کند .

کسانی که در خصوصیات لفظی سخن او کار می کنند ( منهای مسائل معنوی ) بلاشک یکی از ویژ گیهایی  که آنها را مبهوت می کند ، همین استحکام سخن خواجه است .

البته نمی خواهم بگویم که همه غزلیات حافظ چنین است . به قول غنی کشمیری :

شعر اگر اعجاز باشد بی بلند و پست نیست

                                                            در ید بیضا ، همه انگشتها یکدست نیست

بنابر این در شعر حافظ هم کوتاه و بلند وجود دارد و تصادفآ شعرهای پایین حافظ ، آن چیزهایی است که نشانه های مدح در آن هست :

تصویری که انسان در این غزل مشاهده می کند ، چیز عجیبی است و نظایر این در دیوان حافظ زیاد است .

همین غزل معروف :

دوش دیدم که ملائک ، در میخانه زدند

                                                      گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت

                                                       با من راه نشین ، باده مستانه زدند

یک ترسیم بسیار روشن از آن چیزی است که در یک مکاشفه یا در یک الهام ذهنی یا در یک بینش عرفانی به شاعر دست داده است و احساس می کند که این را به بهترین زبان ذکر می کند و اگر ما قبول کنیم که قبول هم داریم که این پیام عرفانی است و بیان معرفتی از معارف عرفانی ، شاید حقیقتآ آن را به بهتر از این زبان ، به هیچ زبانی نشود بیان کرد . تصویرگری حافظ یکی از برجسته ترین خصوصیات اوست .

برخی از نویسندگان و گویندگان نیز ، ابهام بیان حافظ را بزرگ داشته اند و چون درباره اش زیاد بحث شده من تکرار نمی کنم .

شعر اگر اعجاز باشد بی بلند و پست نیست

                                                          در ید بیضا ، همه انگشتها یکدست نیست

بنابر این در شعر حافظ هم کوتاه و بلند وجود دارد و تصادفآ شعرهای پایین حافظ ، آن چیزهایی است که نشانه های مدح در آن هست :

از خصوصیات دیگر زبان حافظ ، شورآفرینی آن است . شعر حافظ ، شعری پر شور است و شور انگیز . با اینکه در برخی از اشکالش که شاید صبغه غالب هم داشته باشد ، شعر رخوت و بی حالی است ، اما شعر حافظ ، شعر شورانگیز و شورآفرین است :

سخن ، درست بگویم نمی توانم دید

                                                  که می خورند حریفان و من نظاره کنم

****

در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد

                                                 حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

****

ما در پیاله ، عکس رخ یار دیده ایم

                                                 ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

****

حاشا که من به موسم گل ، ترک می کنم

                                                  من لاف عقل می زنم ، این کار کی کنم ؟

****

این شعار ، سراسر شعر و حرکت و هیجان است و هیچ شباهتی به شعر یک انسان بی حال افتاده و تارک دنیا ندارد .
همین شعر معروفی که اول دیوان حافظ است و سر آغاز دیوان او نیز می باشد :

کم گویی و گزیده گویی ، خصوصیت دیگر شعر حافظ است .

یعنی حقیقتآ جز برخی ابیات یا بعضی از غزلیات و قصایدی که غالبآ هم معلوم می شود که مربوط به اوضاع و احوال خاص خودش یا مدح این و آن می باشد ، در بقیه دیوان نمی شود جایی را پیدا کرد که انسان بگوید در این غزل اگر این بیت نبود بهتر بود ؛ کاری که با دیوان خیلی از شعرا می شود کرد .

بعضی ، حافظ را متهم به تکرار کرده اند . باید عرض کنم تکرار حافظ ، تکرار مضمون نیست ؛ تکرار ایده ها و مفاهیم است . یک مفهوم را به زبانهای گوناگون تکرار می کند .نمی شود این را ، تکرار مضمون نامید .

موسیقی کلامی شعر حافظ :

موسیقی الفاظ حافظ و گوش نوازی کلمات آن نیز یکی دیگر از خصوصیات برجسته شعر اوست .

شعر او ، هنگامی که به طرز معمولی خوانده می شود ، گوش نواز است ؛ چیزی که در شعر فارسی نظیرش انصافآ کم است .
بعضی از غزلیات دیگر هم البته همین گونه است . در معاصرین او ، خواجو نیز همین طور است . بسیاری از غزلیات سعدی بر همین سیاق است .

بعضی از مثنویات نیز چنینند ، اما در حافظ این یک صبغه کلی است و کثرت ظرافتها و ریزه کاریهای لفظی از قبیل جناسها و مراعات نظیرها و ایهام و تضادها و تناسبها الی ما شاء الله . شاید کمتر بتوان غزلی یافت که در آن چند مورد از این ظرافتها و ریزه کاریها و ترسیمها و منابع لفظی وجود نداشته باشد :

جگر چون نافه ام ، خون گشت ، کم زینم نمی باید

                                                           جزای آنکه با زلفت ، سخن از چین خطا گفتیم

روانی و سلیسی کلام  حافظ 

یکی دیگر از خصوصیات شعر حافظ ، روانی و رسایی آن است که هر کسی با زبان فارسی آشنا باشد ، شعر حافظ را می فهمد .
وقتی که شما شعر حافظ را برای کسی که هیچ سواد نداشته باشد بخوانید ، راحت می فهمد :
پرسشی دارم ز دانشمند مجلس باز پرس :

توبه فرمایان ، چرا خود توبه کمتر می کنند ؟

خصوصیت دیگر ، به کار بردن معانی رمزی و کنایی است که این هیچ شک درش نیست .

یعنی حتی کسانی که شعر حافظ را یکسره شعر عاشقانه و به قول خودشان رندانه می دانند و هیچ معتقد به گرایش عرفانی در حافظ نیستند ( واقعا این جفای به حافظ است ) هم در مواردی نمی توانند انکار کنند که سخن حافظ ، سخن رمزی است یعنی کاملا روشن است که سخن حافظ اینجا به کنایه و رمز است :

نقد صوفی نه همه صافی بی غش باشد

                                                     ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

یک نکته دیگر را هم عرض بکنم و این قسمت مربوط به شعر را خاتمه بدهم و آن اینکه نشانه های سبک هندی را هم بنده در غزل حافظ مشاهده می کنم .
یعنی ریشه های سبک هندی را در شعر خواجه می توان دید .

و ارادت صائب و نظیری و عرفی و کلیم ، شعرای بزرگ سبک هندی، به حافظ احتمالا به معنای انس زیاد ایشان با زبان حافظ است و یقینا خواجه در آنها تأثیر داشته است .

مثلا بیت :

کردار اهل صومعه ام کرد می پرست

                                                          این دود بین که نامه من شد سیاه از و
کاملا بوی سبک هندی را می دهد . یا :

  ای جرعه نوش مجلس جم ، سینه پاک دار



****

و اما کلام پایانی :

بدون شک حافظ ، یک عارف است و جهان بینی او عرفانی است .
البته وقتی ما می گوییم او یک عارف است ، البته عرفان او همانند بایزید بسطامی و دیگران نیست و بسیار متفاوت است .


آنچه مسلم است اینکه : عرفای بزرگ ازهمان روز نخست زندگی خود که عارف نبوده اند .

بلکه عارف گشته اند .
و لذا می گوییم حافظ عارف گشته به وصال حق رسیده و از دنیا رفته است .


سخن آخر حافظ بدون شک جهان بینی عرفانی است .

زبان می و ساغی و زبان عرفا بوده هست .

. یعنی محی الدین عربی هم از شراب و محبوب حرف زده است .

فخرالدین عراقی هم با همین زبان حرف زده است .

مولوی هم در دیوان شمس با همین زبان سخن گفته است .

همه کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان سخن گفته اند .

همه کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان صحبت کرده اند .

برخی قبل از زمان حافظ بوده اند و بعضی هم بعد از زمان حافظ ،

اگر بگویم بعدی ها از حافظ یاد گرفته اند ، در مورد قبلی ها طبعا چنین حرفی صحیح نیست .

این زبان رایج عرفان در آن روزگار بوده است .

حتی در میان گویندگان عرب زبان همین طور بوده است .

محی الدین و ابن فارض شاعر عارف معروف عرب قبل از حافظ هم با همین زبان حرف زده اند .

البته هیچ حافظ پژوهی نیست که ادعا کند که همه اشعا ر حافظ در سراسر دیوانش عارفانه است و اگر چنین بگوییم قطعا اشتباه گفته ایم و این یک افراط است چراکه ما حتی شعرهای واضحی را که هیچ محمل عرفانی ندارد ، در دیوان حافظ می بینیم و البته کسانی اغراق و افراط کرده اند و آنها را نیز عرفانی دانسته اند .

قطعا چنین نیست و این غلط است . چنانکه عده ای از این نگرشها و نظرات سوء برداشت نموده و همه حقایق اشعار خواجه را نیز زیر سئوال برده اند .

به کثیر عقلا و صاحب نظران . امکان ندارد کسی بدون پایه والایی از عرفان ، این گونه سخن بگوید .

در مباحث عرفان نظری ، وحدت وجود که یکی از اصلی ترین مباحث عرفان است در کلمات حافظ ، فراوان دیده می شود

آنچه مسلم است برایند افکار موجود در اشعار حافظ عرفانی است و حکایت از جهان بینی الهی دارد .

طفیل هستی عشقند آدمی و پری

                                                          ارادتی بنما تا سعادتی ببری

بکوش خواجه و از عشق بی نصیب مباش

                                                        که بنده را نخرد کس ، به عیب بی هنری

می صبوح و ش کر خواب صبحدم تا چند ؟

                                                         به عذر نیم شبی کوش و گریه سحری

طریق عشق ، طریقی عجب خطرناک است

                                                                نعوذ بالله اگر ره به مقصدی نبری

 در پناه ایزد یکتا و تا توفیقی دیگر